گذری بر آداب و رسوم کهن ملایر در عید نوروز

مردم ملایر اکثرا از قوم لر هستند و آداب و رسوم ملایری‌ها اشتراکات فراوانی با مناطق لرنشین ایران دارد. نام ملایر از ترکیب دو واژه لری «مال» به معنی خانه و «آگر» به معنی آتش گرفته شده‌است و می‌توان مال‌آیر را سرزمین آتش معنی کرد.

به گزارش پایگاه خبری طلیعه امید پرس؛ وجود آتشکده‌ها، قلعه‌ها و کوه‌هایی که بر فراز آن آتش روشن می‌کردند می‌تواند دلیل این ادعا باشد، اما برخی دیگر معتقدند که «آیر» برگرفته از آریایی‌ها است و ملایر را سرزمین آریایی‌ها می‌دانند. از مهمترین آداب و رسوم خاص مردم ملایر می‌توان به مواردی از قبیل چله‌زری، کوسه گلین، تخ تخ، تعویض لباس کهنه و نو، قاشق‌زنی، کیسه برکت، دختر بینی و شیره‌پزی اشاره کرد.

قاشق‌زنی، کوسه گلین، فالگوش، فال کوزه چهارشنبه‌سوری، موسیقی و رقص‌های بومی، حاجی‌فیروز، رسم تعویض لباس کهنه و نو همگی از رسم‌های ملایری‌ها در آستانه سال نو و نوروز است.

حاجی‌فیروز با آواز «حاجی فروزه، سالی یه روزه، حاجی‌فیروز اومده، آتیش افروز اومده» در کوچه‌پس‌کوچه‌های شهر نوید رسیدن بهار را می‌دهد و شادی را میان مردم می‌آورد. شنیدن صدای ترقه‌بازی بچه‌ها در کوچه و خیابان، بوی پختن کلوچه و نان تیری و صحنه شستن فرش‌ها در کوچه‌های شهر و روستا، آویزان کردن فرش‌های شسته شده بر سر دیوارها و بام‌ها و جمع‌آوری چوب و کندن بوته برای شب چهارشنبه‌سوری و ریختن سبزه عید همه سنت‌هایی است که مردم ملایر به اصطلاح می‌گویند «بوی عید» می‌آید.

مردم ملایر شب عید غذاهایی چون پلو خورشت، رشته‌پلو یا قرمه‌سبزی تهیه می‌کنند، در قدیم هنگام پختن کلوچه، به تعداد بچه‌ها خمیر کلوچه را فرم می‌دادند و کلوچه مخصوصی به نام خورجین عروسک برای آنها می‌پختند.

نان برنجی، نان نخودچی، نان سه جوره، نان گل، نان پادرازی و نان تیری را بانوان ملایری در ایام نوروز می‌پختند و واقعا بوی عید همه شهر را فراگرفته بود، چند روز قبل از شب چهارشنبه‌سوری مردان شروع به جمع‌آوری هیزم و برافروختن آتش می‌کردند و هوا که کم‌کم تاریک می‌شد، تمامی اعضای خانواده به بالای پشت بام می‌رفتند و آتش‌بازی می‌کردند، تا چشم کار می‌کرد کوپه‌های آتش بر پشت بام‌ها روشن بود و هیجانی فوق‌العاده به پا بود.

■ آیین کوسه گلین ملایر

یکی از سنت‌های کهن مردم ملایر در عید نوروز آیین نمایشی «کوسه گَلین» یا «کوسه برنشین» است. در این آیین چند روز مانده به نوروز یک نفر با سر و صورت سیاه شده، پوستین وارونه بر تن، کلاه بوقی بر سر و زنگوله به پا در نقش کوسه که نماد عدم زایش است با ساز و دهل و پای کوبان وارد روستا می‌شود و با آواز و موسیقی آمدن بهار را به روستاییان نوید می‌دهد.

فردی دیگر با هیبتی زنانه در نقش همسر کوسه یا همان «گلین» با دامن نمدی رنگارنگ با توبره‌ای در دست به راه می‌افتد و کوسه را در این کار همراهی می‌کند. در برخی روستاها کوسه و زنش با ساز و دهل وارد می‌شوند و بچه‌ها به دنبال آنها راه می‌افتند. کوسه و گلین به هر خانه‌ای که درش باز باشد، بخصوص خانه اعیان و اشراف وارد می‌شوند و در محوطه حیاط شروع به رقص و پایکوبی و حرکت‌های خنده‌دار کرده و در مدح بهار شعر می‌خوانند. صاحبخانه در حد وسع و طبع خود کمکی نقدی و یا جنسی به آنها می‌کند.

■ آیین تخ تخ ملایر

 در شب عید نوروز، جوانان ملایری شال، سطل و طناب برمی‌دارند و به پشت بام خانه همسایه‌ها و اقوام می‌روند. سطل را با طناب از پشت بام آویزان می‌کنند یا از هر روزنه‌ای شال را درون خانه می‌اندازند. آنها با گفتن تُخ تُخ ترانه‌ای خوانده و برای اهل خانه آرزوی سلامتی نموده و از او طلب تخم‌مرغ یا هدیه‌ای می‌کنند،صاحبخانه هرچه داشته باشد از بادام، گردو، نخودچی کشمش، تخم‌مرغ، شیرینی، قند، چای یا پول در سطل می‌گذارد و چندبار آن را تکان می‌دهد تا بالا برود. اگر تُخ تُخ با شال انجام شود، این هدایا را در شال می‌گذارد و آن را گره زده و چندبار آن را تکان می‌دهد تا فرد متوجه شود و شال را بالا بکشد و به خانه دیگر برود.

 ■رسم فالگوش ملایر

 در زمان قدیم، مردم ملایر مانند مردم دیگر شهرهای ایران، در شب چهارشنبه‌سوری رسم فالگوش ایستادن نیز داشتند. در این شب، کسانی که آرزویی داشتند، به ویژه دختران دم بخت یا زنان در آرزوی فرزند، سر چهارراهی که نماد گذار از مشکل بود، می‌ایستادند، نیت می‌کردند و به گوش می‌ایستادند و گفتگوی اولین رهگذر را پاسخ نیت خود می‌دانستند. عده‌ای هم کلیدی را که نماد گشایش بود زیر پا می‌گذاشتند، نیت می‌کردند و به گوش می‌ایستادند و گفتگوی اولین رهگذر را پاسخ نیت خود می‌دانستند.

■ فال کوزه

 فال کوزه، مخصوص ایام چهارشنبه‌سوری نیست اما مردم ملایر در این روز استقبال ویژه‌ای از آن می‌کنند. بدین صورت که در روز شنبه منتهی به چهارشنبه‌سوری، دختران و پسران جوان، هرکدام یک مهره، دکمه یا شیء کوچکی برای خود انتخاب کرده و در خمره‌ای کوچک شبیه به کوزه که قیفله نام دارد می‌اندازند.

سپس در عصر روز چهارشنبه در خانه یکی از همسایه‌ها جمع شده و ضمن نوشیدن چای، قلیان کشیدن و تفریحات دیگر، مشغول فال کوزه می‌شوند. در این روز یک بچه نابالغ مهره را در می‌آورد و پیش از بیرون کشیدن هر مهره شعری می‌خوانند و با توجه به نیت صاحب مهره، آن را تفسیر می‌کنند.

■تعویض لباس کهنه و نو

 مرم ملایر چند روز مانده به نوروز، به خرید عید رفته و برای فرزندان خود لباس نو می‌خرند. مادران ملایری هنگام تعویض لباس نو و کهنه برای کودکان خود شعر زیر را زمزمه می‌کنند:

اینِ بَدِری و هِزاری. کُهنشه بَدی به زاری. به زارِ اولِ باهاری. معنی این شعر لری عبارت است از: هزارها لباس را پاره کنی و کهنه آن را بدهی به زاری و به یک زار (ژنده‌پوش و تهیدست) اول بهاری.

این شعر کنایه از این دارد که خداوند به تو بدهد و تو هم پیوسته به فقرا بدهی، سنت تعویض لباس کهنه و نو، رسمی نیکو برای کمک به فقرا و همنوع و آموزش این سنت به فرزندان است. بسیاری از مادران با این آوازها، به کودکان خود می‌آموزند که وسایل و لباس‌هایی که دیگر به آن نیاز ندارند را به افراد تهیدست داده و کمک ناچیزی به آنها بکنند.

■رسم قاشق زنی

 قاشق‌زنی یکی از سنت‌های ویژه مردم ملایر در ایام نوروز بود که هم‌اکنون نیز در بسیاری از روستاهای این شهرستان زنده است، در این سنت، قاشق‌زن به صورت پوشیده و پنهان بر در خانه‌های اهل محل، دوست و آشنا می‌رفت و در خانه را می‌زد و می‌گفت: منم از عروسی آمده‌ام، برایتان تندرستی آورده‌ام و صاحبخانه در را باز می‌کرد و چیزی به او می‌داد.

در برخی نواحی ایران همانند همدان افرادی نذر می‌کردند که اگر بیماریشان خوب شود، یا بهارشان “سیاه بهار” نشود، هفت سال در شب چهارشنبه‌سوری قاشق‌زنی کنند و آنچه را از این راه به دست می‌آورند، نذر خود را هم به آن افزوده و با پختن غذایی، بین اهالی و اقوام و فقرا تقسیم می‌کردند. ته‌دیگ این غذا را هم جلوی ناودان مسجد می‌گذاشتند، زیرا معتقد بودند باران آور است و ثواب دارد و در عین حال این کار نوعی پذیرایی از پرندگان بود.

■ عید نوروز و سنت های خاص آن در ملایر

یک پژوهشگر ادبیات فارسی، در این رابطه گفت: در شهرستان ملایر هم مانند همه جای ایران، آئین نوروز با شکوه فراوانی برگزار می‏‌شو، چند هفته مانده به عید نوروز، همه شهر و به خصوص بازار شهر رنگ و بوی به خصوصی به خود می‏‌گیرد، در شهر ملایر با توجه به روستاهای بسیار زیادی که در اطراف شهر وجود دارد، بسیاری از مردم روستاها، خریدهای نوروزی خود را هم از بازار ملایر انجام می‏‌دهند.

دکتر علی اصغر بشیری، اظهارکرد: این امر هم باعث رونقی به اقتصاد و بازار شهر و هم باعث تنوع فرهنگی خاصی در شهر می‌‏شود؛ چراکه هر کدام از این روستاها و یا شهرهای کوچک اطراف ملایر، هر کدام نیز آداب رو رسوم خاص خود را در نوروز دارند.

وی توضیح داد: درباره رسوم ویژه شهر ملایر، در برخی از کتاب‏‌هایی که درباره این شهر نوشته شده، اشاراتی وجود دارد، اما وجود رسانه‏‌های جمعی و خیلی مسائل دیگر باعث شده که بسیاری از سنت‏‌ها و رسوم گذشته رنگ ببازند.

بشیری افزود: نه تنها در ملایر که حتی در بسیاری از جاهای دیگر، جشن عید نوروز تقریباً به شکل جشنی یکسان درآید؛ اما با این وجود هنوز در بسیاری از شهرها و روستاها سنت‏‌ها و آئین‏‌هایی وجود دارد که یا مختص به خود آنان است و یا در کمتر شهر و روستایی رواج دارد، در ملایر هم به تبع پیشنه بلند خود و روستاهای بسیاری که دارد، جشن نوروز در بسیاری از رسوم خود مانند دیگر نقاط ایران است.

این پژهشگر به ” پختن آش ترشی” به مناسیت عید در ملایر اشاره کرد و ادامه داد: در بین گذشتگان مشهور بوده که پس از خوردن آجیل‏‌های فراوان در روزهای عید، باید غذاهایی را خورد که ضرر و زیان این آجیل‏‌ها را هم از بین ببرد. یکی از این مواد خوردنی، «آش ترشی» بوده است. البته این روزها در ملایر و برخی از روستاها، پختن آش ترشی شاید نهایتاً برای یک وعده در نظر گرفته شود؛ اما حدود دو سه دهه قبل، رسم بر این بود که زنان خانواده، در روستاها به مقدار بسیار زیادی آش ترشی می‏‌پختند و آن را در خمره‌‏های بزرگ می‏‌ریختند و در جایی خنک قرار می‏‌دادند؛ به‌‏گونه‏‌ای که فاسد نشود و بتوان آن را در چندین روز عید استفاده کرد.

بشیری به رسم “عید بیات” اشاره و خاظرنشان کرد: در بین برخی خانواده‌‏ها رسمی وجود دارد که برخی ممکن است به دلیل بیماری و یا به دلیل نذر و نیازهایی که دارند، شب اول عید را جشن نمی‏‌گیرند و جشن را موکول به شب بعد می‏‌کنند؛ چراکه اعتقاد دارند، عید بسیار ارزشمند است و کسی حق ندارد با ناراحتی و یا بیماری‏‌های جسمی و روحی به استقبال عید برود؛ انتقال جشن شب عید از شب اول به یک یا نهایت دو شب دیگر را «عید بیات» می‏‌گویند. هنوز هم در بسیاری از خانواده‏‌ها این سنت رواج دارد؛ اما خانواده‏‌هایی که قصد دارند عید بیات بگیرند، از قبل اعلام می‌‏کنند.

وی یادآورشد: دید و بازدیدهای دسته‌‏جمعی در ملایر از دیرباز رواج داشته است؛  در خانواده‏‌های سنتی و قدیمی رسم بر این است که همه اعضای خانواده‌‏ها با هم به عیددیدنی می‌‏روند، در روستاها به‏‌خصوص رسم بر این است که بیشتر مردان روستا چند روز اول به دیدن همه خانواده‌‏ها می‏‌روند، روزهای بعد هم زنان و بچه‏‌ها، البته نه به شکل دسته‏‌جمعی و یک‏جا؛ بلکه به شکل گروه ‏گروه به دیدن هم می‌‏روند.

■گزارش از مهناز روزبهانی- خبرنگار