“زینب”؛ الگویی بی‌نظیر برای زنان مسلمان
زینب کبری سلام‌الله‌علیها، سومین فرزند امیرالمؤمنین و فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیهما، است که بنابر قول مشهور در روز پنجم ماه جمادی الاولی سال ششم هجری قمری در شهر مدینه چشم به جهان گشودند. ۵ سال اوّل عمر شریف ایشان تحت سرپرستی و اِشراف جدّ بزرگوارش پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله سپری شد.
زینب کبری سلام‌الله‌علیها، سومین فرزند امیرالمؤمنین و فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیهما، است که بنابر قول مشهور در روز پنجم ماه جمادی الاولی سال ششم هجری قمری در شهر مدینه چشم به جهان گشودند. ۵ سال اوّل عمر شریف ایشان تحت سرپرستی و اِشراف جدّ بزرگوارش پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله سپری شد. پس از رحلت رسول خدا، حدود ۶ ماه نیز از درک محضر مادر ارجمندش بهره مند شد. بعد از شهادت مادر، تا حدود ۳۵ سالگی در جوار پدرش امیرالمؤمنین علی علیه‌السّلام بود. پس از شهادت پدر ۱۰ سال با برادر بزرگترش امام حسن مجتبی علیه‌السّلام و پس از ایشان ۱۰ سال با امام حسین علیه‌السّلام مصاحبت داشتند. حضرت زینب با رفتار و کردار خود در طول حیات مبارکشان نشان دادند که زنان می‌توانند در تمامی عرصه‌های زندگی نقش مؤثری إیفاء کنند و با پایبندی به ارزش‌های دینی، در مسیر حق و عدالت گام بردارند؛ پس بدون تردید این بانوی بزرگوار، یکی از برجسته‌ترین شخصیت‌های تاریخ اسلام است که با ویژگی‌های منحصر به فرد خود در مقامات مختلف؛ الگویی بی‌نظیر برای زنان مسلمان به‌شمار می‌رود.
■ مقام معنوی و عبادی حضرت زینب(س)
حضرت زینب سلام الله علیها از کودکی در محیطی سرشار از معنویّت و تقوا پرورش یافت و در این عرصه تحت تربیت مادر و سپس پدر و برادران بزرگوار خود آن‌چنان به رشد و کمال معنوی رسیده که نتایج شگفت انگیز آن، سراسر زندگی پر از فراز و نشیب وی را نورانی و درس آموز کرد. در بزرگی مقام معنوی ایشان همین بس که امام حسین علیه السّلام در روز عاشورا از وی می خواهد که او را در نماز شب های خود دعا کند، «یا اُختاه، لا تنسینی فی نافله اللیل». و تاریخ چه زیبا نشان داد که اعتماد امام علیه السّلام به ایمان وی بی حساب نبوده و حسب گزارش ها و روایات تاریخی قطعی، ایشان در شب یازده محرّم پس از واقعه عاشورا در سخت‌ترین شرایط که نمونه آن در تاریخ رقم نخورده بود نماز شب خود را ترک نکرده ولو بصورت نشسته اقامه کرده است. چنان‌چه إمام سجاد علیه‌السّلام فرمود: «إنّ عمّتی زینب کانت تؤدّی صلواتها من قیام، الفرائض و النوافل عند سیر القوم بنا من الکوفه إلى الشّام، و فی بعض المنازل کانت تصلّی من جلوس». این حرکت نشان‌دهنده اوج تعبّد و عشق وی به عبادت و راز و نیاز با پروردگار عالم است که می‌تواند به تعبیر قرآن کریم اسوه‌ای حسنه برای مؤمنان در پایبندی به عبادات حتی در شرایط دشوار باشد.
■ مقام علمی حضرت زینب(س)
حضرت زینب سلام الله‌علیها به القاب گوناگونی نظیر «عالمهٌ غیرَ مُعلَّمهٍ: دانای بدون معلم»، «فهمهٌ غیرَ مُفهَّمهٍ: فهمیده بی‌آموزگار»، «عَقیلهُ النِّساء: خردمند بانوان» و «سیّده العَقائِل: بانوی بانوان خردمند»، معروف بودند. به همین خاطر زمانی‌که امیرالمؤمنین علیه‌السّلام بعنوان حاکم جهان اسلام در کوفه بودند، مردان کوفه خدمت حضرت رسیدند و عرض کردند یا علی! اجازه بده تا دخترت زینب برای زنان ما از معارف دین بگوید. به اصرار و درخواست آنان و به اجازه امیرالمؤمنین علیه¬السّلام، حضرت زینب به مدت ۴ سال در کوفه کرسی بیان معارف دین برای زنان شهر برقرار کردند. با عنایت به حضور امیرالمومنین و حسنین علیهم‌السلام در کوفه، وجود چنین جایگاهی حکایت از عظمت علمی این بانو دارد. بر این اساس است که إمام سجاد علیه‌السّلام به آن بانوی بزرگوار فرمود: «وَ أَنْتِ بِحَمْدِ اللَّهِ عَالِمَهٌ غَیْرُ مُعَلَّمَهٍ فَهِمَهٌ غَیْرُ مُفَهَّمَهٍ»، لذا می‌توان گفت: که علم ایشان از جنس همان علمی است که به حضرت خضر علیه السلام افاضه شد؛ «… وَ عَلَّمْنَاهُ مِن لَّدُنَّا عِلْمًا؛ و از نزد خود به او (خضر) علم آموختیم»، (کهف، ۶۵) یعنی: علم ایشان اکتسابی نبوده و شعبه‌ای از علم لدنّی است؛ علمی که معلّم آن خداوند است و صد البته این تداوم وحی نیست؛ بلکه مقام الهامات غیبیّه است که برای هرکس میسور نیست. همچنان‌که امام حسن علیه‌السّلام، هم خواهر خود را چنین خطاب فرموده است: «خواهرم! حقّا که تو از درخت نبوّت و معدن رسالت هستی». عبد الله ابن‌عبّاس، صاحب نام‌ترین راوی صدر اسلام، دانش‌آموخته مکتب علوی که به القاب علمی بسیار والا همچون حبرالأمّه، ترجمان القرآن، شیخ المفسّرین و… ملقّب بود، از حضرت زینب سلام الله علیها حدیث نقل می‌کرد. حضرت خطبه فدکیّه را برای ابن‌عبّاس نقل فرمود. پس ابن‌عبّاس در مقام ایشان گفت: «حدّثَتنا عقیلتَنا: بانوی خردمند ما گفت:…»، و بدین ترتیب ایشان به «عقیله بنی هاشم» معروف شدند. لذا به استناد این سخنان و اوصاف علمی حضرت، می‌توان ایشان را بارزترین مصداق برای آیات و احادیثی دانست که در شأن علماء بیان شده‌اند.
ایشان در مسائل فقهی و دینی به خصوص تفسیر قرآن تبحّر و مهارت ویژه ای داشتند به گونه ای که محل رجوع گروه زیادی از زنان مدینه بوده است. وی معارف و معالم خود را نه تنها برای زنان، بلکه برای برخی مردان هم شرح و تبیین می‌کرد. فضای حاکم بر آن ایّام به گونه‌ای بود که درس خواندن و فعّالیّت بیرون از منزل برای زنان و دختران امری غیرمعمول بود و در فضای مردسالار و متعصّب آن روز آموزش و آشنایی با خطّ و نوشتن را جایز نمی‌دانستند. لذا ایشان حصار عقاید و تعصّبات پوچ را شکسته و یکّه‌تاز میدان علم و دانایی و دفاع از آن شد. این ویژگی ها ضمن اینکه نشان‌دهنده میزان فقاهت و دانش دینی آن حضرت است از زنان مسلمان نیز می خواهد که در یادگیری مسائل دینی و تدبّر در قرآن و فقه اسلامی پا به پای مردان قدم برداشته و خود را از سفره دانش علمای ربانی بهره مند سازند.
■ مقام تربیتی حضرت زینب(س)
هدف اصلی آموزه های اسلامی رساندن انسان به مقام شامخ حقیقی وی است و در این راه تفاوتی بین جنس مرد با زن نمی بیند. به همین منظور در ارائه الگو و نمونه رفتاری، از هر دو گروه بزرگ جامعه بشری نمونه های برجسته ای را معرفی کرده است. زینب کبری سلام الله علیها به نص صریح روایات معصومین علیهم السلام یکی از این الگوها در عرصه های مختلف بویژه تربیت نیروی انسانی است. او با تربیت فرزندان موفقی چون محمد و عون که از شهدای گرانقدر کربلا بوده‌اند نشان داده که تا چه اندازه تربیت صحیح می تواند در رساندن انسان به کمال معنوی و اخلاقی مؤثر باشد. بر همین اساس می توان گفت که اگر جامعه اسلامی زنان را با الگوی اسلامی زینبی تربیت کند آنان را به مقام شامخِ حقیقی خود نائل کرده و در آن صورت می تواند دنیا و تاریخ را تحت تأثیر خود قرار دهد.
■ مقام سیاسی اجتماعی حضرت زینب(س)
همراهی حضرت زینب با امام حسین علیهما السلام عنوان یکی از مهمترین موضع گیری‌های سیاسی و اجتماعی وی به‌شمار می‌رود؛ یکی از مهمترین عوامل ارزش و عظمت وی، به خاطر انتخاب راه حسین علیه السلام و حرکت در آن مسیر بر اساس تکلیف الهی است. به تعبیر مقام معظم رهبر حضرت آیت الله خامنه‌ای «زید عزه»، قبل از حرکت امام حسین علیه السلام به کربلا، بزرگانی چون عبدالله ابن‌عباس و عبد الله ابن‌جعفر و چهره‌های نامدار صدر اسلام، که ادعای فقاهت و شهامت و ریاست و آقازادگی و امثال این ها را داشتند، مردّد شدند و نفهمیدند در مسیر مبارزه با یزید چه‌کار باید بکنند؛ ولی زینب کبری سلام الله علیها هرگز دچار تردید نشد و بخوبی فهمید که نباید امام خود را تنها بگذارد. او این تصمیم را نه از روی بی اطلاعی از اوضاع زمانه و سختی راه گرفت، بلکه برعکس، او به‌خاطر اینکه یک زن بود و می بایست به‌خاطر این مأموریت از شوهر و خانواده‌اش جدا می شد بهتر از دیگران این سختی را می فهمید و حس می کرد. بخش عمده‌ی عظمت وی به تصمیم گیری و اعلام موضع اش در مناسب ترین موقعیت بر می گردد. وی در هنگام نگرانی برادر و امام خود برای بعد از شهادتش چنین فرمود: «ای برادر! آسوده‌خاطر باش. مرا آنگونه که می‌پسندی، خواهی یافت». او به خوبی موقعیت امام زمانش را در کربلا درک کرد و از او پشتیبانی کرد و تمام تلاشش را بکار برد که خود را برای لحظات بحرانی روز عاشورا و هم حوادث کشنده‌ی بعد از آن آماده سازد و بدین ترتیب بعد از شهادت امام زمانش که دنیا تاریک و ظلمانی شد، این زن بزرگ یک نوری شد و درخشید و به جایی رسید که فقط والاترین انسان های تاریخ بشریت یعنی پیامبران می توانند به آن‌جا برسند.
■ مقام صبر و استقامت حضرت زینب(س)
وی در مواجهه با مصائب کربلا و حوادث پس از آن در کوفه، شام و مدینه، چنان صبری از خود به نمایش گذاشت که نه تنها دوستان بلکه دشمنان خود را نیز به تعجب وا داشت. هنگامی که سرهای بریده برادران و برادرزادگان و فرزندان خود را در مجلس ابن زیاد حاکم کوفه می بیند و همان زمان طعنه دشمن را نیز می‌شنود، تنها با یک جمله که ریشه در عمق صبر و استقامت وی دارد به جنگ دشمن بظاهر پیروز می رود و می گوید: «ما رأیت إلّا جمیلاً؛ ما در این مسیر چیزی جز زیبائی ندیدیم»، و بدین ترتیب نه تنها از روی بی‌صبری از مسیر حق منحرف نشده بلکه با قدرت استقامت و بردباری ریشه احساس پیروزی دشمن را خشک می کند. این ویژگی نه تنها برای زنان بلکه مردان مسلمان نیز می تواند الگویی در مواجهه با مشکلات زندگی باشد. خلاصه: عقیلۀ بنی‌هاشم، حضرت زینب سلام الله علیها با مقامات عالیّه که به نمومه‌هایی از آن‌ها اشاره شد، الگویی کامل برای زنان مسلمان هستند.
علی محمد عبداللهی
۲۶/ ۱۰/ ۱۴۰۳
