طلیعه سخن / وقـف؛ سنت حسنه

■ حجت الاسلام والمسلمین دکتر علی‌محمد عبداللهی ■ مدیرمسئول

وقف یکی از سنن حسنه نهادینه شده در شرع مقدس اسلام است که توأمان دارای دو ماهیت اقتصادی و همچنین معنوی است. اما علی‌رغم این پتانسیل بسیار کاربردی در عرصه اجتماعی، به صورت کامل بدان پرداخته نشده و جز اندکی در بعد فقهی در دیگر ابعاد آن تحقیقات جامع علمی صورت نگرفته است.
وقف ارتباط تنگاتنگی با مصالح عمومی دارد، مخصوصاً در جوامعی که اختلاف طبقاتی در آن محسوس باشد. به‌وسیله وقف، ثروتمند به فقیر می‌اندیشد و توانا به سراغ ناتوان می‌رود و بسیاری از نیازمندی‌های عمومی از این طریق می‌توانـد برطرف شود.
■ وقف، صدقه جاریه
وقف از سنت‌های زیبای اسلامی و تجلی احسان و نیکوکاری در سیره ائمه اطهار علیهم السلام محسوب می شود و در منابع فقهی درباره فضیلت و ثواب آن بسیار یاد شده تا جایی که آن را صدقه جاریه می‌نامند، چرا که منافع آن پیوسته باقی می‌ماند و با گسترش فرهنگ وقف در جامعه، بستر مناسبی برای رشد ارزش‌های معنوی و الهی ایجاد می شود.
اسلام بر سنت حسنه وقف به عنوان یکی از اهرم‌های مؤثر اعتقادی و فرهنگی برای جبران نیازهای مادی و معنوی جامعه تاکید کرده، از صدها سال پیش تاکنون واقفان خیراندیش با اختصاص بخشی از اموال خود برای خدمت مستمر به جامعه در قالب روش پسندیده «وقف» که بارزترین و روشن‌ترین مصداق احسان، انفاق، صدقه جاریه، تعاون و باقیات الصالحات است، منشأ خدمات فراوان علمی، فرهنگی، هنری، رفاهی، بهداشتی در جامعه بوده‌اند که وجود صدها درمانگاه، بیمارستان، مدرسه، دارالأیتام، کتابخانه و هزارها مسجد، قنات، پل، آب انبار و غیره بهترین گواه و شاهد آن است.
■ وقف در ادیان دیگر
اگر چه وقف، یکی از سنت‌های پسندیده دین مبین اسلام به شمار می‌آید تا جایی که از تاریخ صدر اسلام یعنی از شخص رسول اکرم صلّی الله علیه و آله و امیر مومنان حضرت علی علیه السلام این سنت ادامه داشته و به دوران امروز رسیده است.
امّا منحصر به دین اسلام نیست تا جایی که موقوفات بسیار بزرگی داریم که متعلق به ادیانی جز دین مبین اسلام هستند که می‌توان به وقف‌های دین مسیحیت، یهود و… اشاره کرد که یهودیان به وقف، مقدّس برای خداوند می‌گویند و موقوفاتی تحت عنوان موقوفات ابراهیم خلیل الله داریم. یعنی از زمانی که بشر خودش را پیدا کرده و حس نوع دوستی در او به وجود آمده، وقف هم وجود داشته و اَشکال مختلفی داشته است. مثلاً افراد وقف می‌کردند که مزرعه‌ای بکارند و در فصل زمستان، گندم آن را برای پرندگان بگذارند و به مرور زمان، شکل وقف تغییر پیدا کرده است و امروز، برای شرکت‌های دانش بنیان و توسعه علم و فناوری وقف انجام می‌دهند.
به هر حال اگرچه نوع نیّتی که واقفین خیراندیش در طول تاریخ بشریت داشته‌اند تفاوت کرده، اما سنّت حسنه وقف و چشمه جاری صدقه در طول تاریخ بشریت بوده است. بنابراین، در ادیان دیگر هم، سنت حسنه وقف وجود دارد.
■ محاسن وقف
وقف کردن منجر به حفظ اموال به شکل اصلی و تنها بهره وری از سود حاصل از آن ها می شود. این مکانیسم منجر به ارتقاء تولیدات داخلی، حفظ ارزش و اهمیت آن‌ها و در نهایت تقسیم منصفانه درآمد حاصل میان اقشار نیازمند جامعه می شود و دلیل آن، بخشش قسمتی از اموال ثروتمندان توسط آن ها می باشد که از این طریق، بهره حاصل از آن ها در اختیار قشر کم درآمد جامعه قرار گرفته و آنان نیز از این مجموعه ثروتی که هم اکنون به گردش درآمده بهره مند خواهند شد.
احتمالاً بتوان وقف را از جمله عواملی در نظر گرفت که قادر به ریشه کن نمودن فقر در جوامع اسلامی می باشند. از خواسته های اصلی و اساسی اسلام که در تمام اعصار و دوران ها به دنبال تحقق بخشیدن به آن اصل بوده، کاهش و از بین بردن ناعدالتی های اجتماعی در جامعه و کاهش فاصله طبقاتی بین مردم و طبقه غنی جامعه می باشد و در همین راستا، اصولی همچون خمس و زکات را بنا نهاده که این طبقه محروم در جوامع از یاد برده نشوند و با ترغیب دولتمندان به انفاق و خیرات، سایر گروه های جامعه که در مضیقه قرار دارند هم از هر نظر مورد حمایت و جانب‌داری قرار گیرند.
■ اثرات اجتماعی وقف
از ویژگی های بارز وقف در مقایسه با سایر انواع اقدامات عام المنفعه می توان خاصیت محدود نبودن و قابلیّت تعمیم آن به تمامی گروه‌های مردمی در یک اجتماع را بیان نمود. این اقدام شایسته می‌تواند مردم یک جامعه، از هر اندیشه و رنگ و نژاد و باوری را، از خدمات و امکانات گسترده خود بهره‌مند ساخته و آنان را هم به پیش گرفتن روشی مشابه در ارتقاء سطح زندگی جامعه رهنمون کند.
به عبارتی این تنها دسته ثروتمند و توانگر جامعه نیستند که می توانند از پاداش این کار حسنه بهره برده و با این عمل، پشتوانه ای برای زندگی آخرت خود تدارک ببینند؛ بلکه تمامی مردم صرف نظر از سرمایه و اعتبار خود می‌توانند به طور یکسان در پاداش این کار خیر سهیم شوند.
البته لازم به ذکر است که این کار با ایجاد انسجام میان آحاد مختلف جامعه و هماهنگی و پشتیبانی توده ثروتمند با طبقه متوسط و ضعیف جامعه میسر خواهد بود. از اهدافی که به دنبال وقف اجتماعی محقق می شود، برقرای عدالت اجتماعی میان مردم می‌باشد که این مقصود، از رسالت‌های اساسی دین مبین اسلام به شمار می‌رود.
بدین وسیله سود و بهره‌ای که نصیب عده خاصی از افراد جامعه می شود، کاملاً به اراده خود و خود مختارانه به شیوه ای عادلانه میان تمام مردم توزیع می شود و این گونه، انصاف و اعتدال میان گروه های متعدد جامعه برقرار می شود.
■ ثمرات وقف
در جامعه‌ای که مردم آن دست به وقف فراوان می زنند، فرصت های فراوانی جهت تعالی و گسترش فضایل نیکو و خصایص الهی در اختیار جمیع مردم قرار می گیرد. این رفتار حسنه که برگرفته از تعالیم برتر انبیاء و امامان امت اسلامی می باشد، می تواند هم در جهت برطرف کردن نیازهای مادی جامعه مؤثر واقع شود و هم معنویت مردم را تأمین کند.
سال هاست که افراد نیکوکار و خیّر با وقف و بخشش قسمتی از اموال خود به عامه مردم جهت تأمین ضروریات و احتیاجات زندگی آن ها، به تأسیس مراکز خدمت رسانی متعددی از جمله بیمارستان ها، درمانگاه ها، مدارس، مساجد، مراکز سواد آموزی در مناطق محروم، تأمین مسکن برای خانواده های نیازمند، تهیه منبع آب شرب برای محل هایی که به آب سالم دسترسی ندارند، برقراری جریان برق و گاز در چنین نقاطی و همچنین تعیین راه های رفت و آمد امن برای ساکنان آن ها می پردازند.
و از این جهت هم نوعان خود را در دستیابی به انواع خدمات اجتماعی، رفاهی، آموزشی، علمی، فرهنگی، هنری، اقتصادی، بهداشتی، درمانی، امنیتی، مذهبی، ارتباطی و ضروری یاری می رسانند.
خلاصه: در صورتی ‌که اوقاف به‌طور مطلوب از هر مسیری مدیریت صحیح شود، چالش‌های فقر، اختلاف طبقاتی و نیز مشکلات اجتماعی در بعد مالی و اجتماعی را می‌تواند به حداقل برساند. امّا متأسفانه در این دوران نسبت به اثرات وقف، هنوز نگاه‌های جامع و مطابق مقاصد شرع مقدس و کاملاً ایده‌آل وجود ندارد.